Μήπως να αναβαθμίζαμε τη νοοτροπία μας;

Πριν από κάποια χρόνια, όταν ζούσα στη Σκωτία και προσπαθούσα να εγκλιματιστώ και να προσαρμοστώ στο νέο τρόπο ζωής και στην κουλτούρα μίας διαφορετικής χώρας – ίσως όχι και τόσο διαφορετικής τελικά – από τη δική μου, κατάλαβα ότι είχα τρεις επιλογές:

1. Άρνηση: να αντισταθώ στη νέα κουλτούρα πιστεύοντας ότι “σαν την Ελλάδα πουθενά”.
2. Απομόνωση: να παραπονεθώ για τη νέα κουλτούρα και να πιω πολλούς καφέδες με άλλους Έλληνες.
3. Αφύπνιση: να αποδεχθώ και να προσαρμοστώ στη νέα κουλτούρα, να παρατηρήσω και να υιοθετήσω όλα όσα έχει να μου προσφέρει.

Πέρασα και από τα τρία στάδια. Αντιστάθηκα όταν θέλησα να πάω για ένα ποτό το βράδυ και δε μου άρεσε το self-service στις pub όπου δε μου προσφέρθηκε ούτε ένα μπαγιάτικο φιστίκι. Παραπονέθηκα πίνοντας αμέτρητους καφέδες παρέα με άλλους Έλληνες, ενώ μας ρήμαζε το αγιάζι – γιατί κανένας Έλληνας που σέβεται τον εαυτό του δεν κάθεται μέσα στα ζεστά, αλλά προτιμάει να κουρνιάζει σαν την κλώσσα κάτω από κόκκινες λάμπες που ζεσταίνουν το χώρο σε μία ακτίνα δέκα εκατοστών.

Και μετά συνήλθα. Πέρασα στο τρίτο στάδιο, αυτό της Aφύπνισης. Δεν ήταν επιλογή. Ήταν ζήτημα επιβίωσης (σ.σ. Η παραπάνω περιγραφή αφορά σε γεγονότα που έχω μεγαλοποιήσει για τους σκοπούς αυτού του άρθρου – με εξαίρεση τους καφέδες στο αγιάζι οι οποίοι συνέβησαν ακριβώς όπως αναφέρονται. Στην πραγματικότητα τη Σκωτία τη λάτρεψα πριν ακόμη τη γνωρίσω).

Σύμφωνα με θεωρίες της κοινωνικής ψυχολογίας, οι άνθρωποι είμαστε ‘προγραμματισμένοι’ από τη γέννησή μας να λειτουργούμε με βάση την κουλτούρα στην οποία έχουμε μεγαλώσει: η εθνικότητα, η γλώσσα, η θρησκεία, η οικογένεια, το φύλο, η κοινωνική τάξη, το επάγγελμα, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα κλπ., είναι μερικές μόνο από τις ‘πηγές’ της προσωπικής μας κουλτούρας. Άρα λοιπόν, όταν μιλάμε για κουλτούρα, δεν αναφερόμαστε μόνο στην εθνική κουλτούρα. Δε μιλάμε μόνο για π.χ. αγγλική/γαλλική/ελληνική κουλτούρα. Ούτε αναφερόμαστε σε μία συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων (ναι, ξέρετε όλοι ποιους εννοώ) όπως πολύ παρεξηγημένα εξακολουθούμε να πιστεύουμε.

Πώς ορίζεται όμως η κουλτούρα; Είναι αξιοσημείωτο ότι η συγκεκριμένη έννοια έχει περισσότερους από εκατόν εξήντα επιστημονικούς ορισμούς έως σήμερα. Προσωπικά, με καλύπτει ο παρακάτω, του διακεκριμένου Ολλανδού Καθηγητή Κοινωνικής Ψυχολογίας, Geert Hofstede:

Ως κουλτούρα ορίζεται μία άυλη νοητική διαδικασία, ένας συλλογικός προγραμματισμός του νου, o οποίος διαχωρίζει τα μέλη μιας ομάδας ή μιας κατηγορίας ανθρώπων από τις υπόλοιπες.

Γιατί όλη αυτή η ανάλυση; Γιατί αν το καλοσκεφτεί κανείς, είναι εκπληκτικό το πόσες παραμέτρους της ζωής μας επηρεάζει η κουλτούρα: τον τρόπο που σκεφτόμαστε, συμπεριφερόμαστε, ζούμε, υπακούμε σε κανόνες, επικοινωνούμε (λεκτικά και μη), αντιλαμβανόμαστε, αντιδρούμε και ερμηνεύουμε τους ανθρώπους, τις καταστάσεις, το χρόνο και τα γεγονότα γύρω μας. Τον τρόπο που κρίνουμε, ντυνόμαστε, τρώμε, δουλεύουμε, κοιμόμαστε, διασκεδάζουμε, ερωτευόμαστε και παντρευόμαστε. Ακόμα και το τί όνομα θα πάρουμε σε αυτή τη ζωή επηρεάζεται λίγο-πολύ από την κουλτούρα στην οποία ζούμε. Τις προσδοκίες, τις αξίες και τα όνειρά μας. Αναλογιστείτε το λίγο: μπορεί άραγε μία γυναίκα από την Ταϋλάνδη να έχει τα ίδια όνειρα για τη ζωή της με έναν άντρα από τη Γερμανία; Με πολύ απλά λόγια η κουλτούρα επηρεάζει όλη μας τη νόηση. Στα ελληνικά ο αγγλικός όρος culture μεταφράζεται ως πολιτισμός, όμως δεν θα έλεγα ότι η λέξη αυτή αναφέρεται επαρκώς σε όλο το φάσμα των εννοιών και των διαστάσεων που περιλαμβάνει ο αγγλικός όρος. Ο πολιτισμός παραπέμπει σε άλλες έννοιες – σαφέστατα εξ’ίσου σημαντικές, που δεν είναι όμως της παρούσης. Αντ’αυτού προτιμώ τον όρο νοοτροπία: ο τρόπος που νοούμε. Ή και πιο σωστά ακόμα: ο νοητικός προγραμματισμός μας.

Όταν λοιπόν εκτεθούμε σε μία νοοτροπία η οποία για οποιοδήποτε λόγο δε μας είναι οικεία (λ.χ., διαφορετική θρησκεία, εθνικότητα, σεξουαλική προτίμηση, επικοινωνία, αντίληψη του προσωπικού χώρου, ντύσιμο, κλπ.), ο νοητικός προγραμματισμός μας βραχυκυκλώνει. Αιφνιδιάζεται, αντιστέκεται και υπολειτουργεί. Παραμένει στα τετριμένα του και απορρίπτει. Χρειάζεται το δικό του χρόνο προσαρμογής – ανάλογα με το πόσο προετοιμασμένος είναι για να (απο)δεχθεί τη διαφορετικότητα.

Πού θέλω να καταλήξω; Σκοπός μου δεν είναι να κάνω μία εκτενή αναφορά στο θέμα της νοοτροπίας. Ωστόσο θέλω να προτρέψω να διαβάζουμε, να ταξιδεύουμε, να παρατηρούμε άλλους ανθρώπους. Να μας κινεί την περιέργεια το ‘ξένο’ αντί να μας απωθεί. Να έχουμε επίγνωση, να επανεξετάζουμε και να αναθεωρούμε τα στερεότυπα, τις προκαταλήψεις και τα βιαστικά ή όχι συμπεράσματά μας – αυτή είναι η αναβάθμιση του ‘λογισμικού’ μας. Ίσως έτσι μπορέσουμε να δούμε τα οφέλη που έχει να μας προσφέρει ένας άλλος τρόπος σκέψης. Οι άνθρωποι, οι κοινωνίες και οι επιχειρήσεις παγκοσμίως έχουν ήδη αρχίσει να αποδέχονται τη διαφορετικότητα προς όφελός τους και αυτό το φαινόμενο θα συνεχίσει να εξελίσσεται στο μέλλον. Ας προετοιμάσουμε κι εμείς τον νου μας για αυτό που έρχεται. Γιατί όπως πολύ ορθά παρατήρησε ο αγαπημένος David Bowie

Tomorrow belongs to those who can hear it coming.